आरोग्य विभाग
विभागाविषयी माहिती –
सांगली जिल्हा परिषद, आरोग्य विभागाची स्थापना सन १ मे, १९६२ रोजी झाली आहे.
तत्पूर्वी जिल्हा लोकलबोर्ड अंतर्गत सार्वजनिक आरोग्य विभाग या नावाने सदरचा कार्यान्वीत होता. सन १९६२ मध्ये सदर कार्यालय जिल्हा परिषदच्या मुख्य इमारतीच्या आवारात करण्यात आले. आज पर्यंत हे कार्यालय कार्यान्वीत आहे.
सांगली जिल्हाची ग्रामीण विभागाची लोकसंख्या २३५२२८१ इतकी असून या लोकसंख्येस प्रतिबंधात्मक व उपचारात्मक आरोग्य सुविधा पुरविण्याचे काम जिल्हा परिषदच्या आरोग्य विभागामार्फत केले जाते. त्यासाठी खालील प्रमाणे आरोग्य संस्था कार्यरत आहे.
परिचय
प्राथमिक आरोग्य केंद्र :- मंजूर ७६ कार्यरत ७० बांधकाम प्रगतीत ०४ नवीन मंजूर झालेले ०२
प्राथमिक आरोग्य उपकेंद्र: मंजूर ३७२ कार्यरत ३५६ बांधकाम प्रगतीत ८ नवीन मंजूर झालेले ८
प्राथमिक आरोग्य पथके मंजूर ०२ कार्यरत ०२
आयुर्वेद दवाखाने :- मंजूर १४ कार्यरत १४
प्रत्येक प्राथमिक आरोग्य केंद्राचे इमारतीत बाह्य रुग्ण विभाग, आंतररुग्ण विभाग, बाह्यरुग्ण प्रथमोचार विभाग, शस्त्रक्रियागृह बाळतंपण खोली, औषध भांडार, अस्थापना विभाग, शवविच्छेदनगृह, प्राथमिक आरोग्य केंद्राचे वाहन ठेवण्यासाठी खोली प्रतीक्षालय इ. खोल्या आहेत. या शिवाय कर्मचारी व अधिकारी यांचे निवासस्थांनाची सुविधा उपलब्ध आहे. प्रत्येक प्राथमिक आरोग्य केंद्रात आंतररुग्णाकरिता ६ खाटांची सुविधा बाळतपण, शस्त्रक्रिया, साथीच्या आजाराचे रुग्ण इत्यादी उपचार घेऊ शकतात.
प्रत्येक प्राथमिक आरोग्य केंद्राचे मुख्यालयी खालील प्रमाणे वैद्यकीय अधिकारी व कर्मचारी मंजूर आहेत.
दृष्टीकोन आणि उद्दिष्टे
उद्दिष्टे आणि कार्ये
१) जिल्हा आरोग्य अधिकारी
जिल्हा परिषदेच्या आरोग्य विभागाचे प्रमुख असतील, त्रासनाच्या आरोग्य विभागा कडील आदेशांना व नार्गदर्शक सूचनांना अधिन राहुन विभागातील सर्व अधिनिस्त अधिकारी व कर्मचारी यांचे कडून सर्व आरोग्य कार्यक्रमांची प्रभावी व परिणाम कारक अंमलबजावणी करुन घेतील. यासाठी अधिका-यांवर जबाबदारी सोपवितील, जिल्हयातील वैद्यकिय अधिका-यांवर संपूर्ण कामकाजावर नियंत्रण ठेवतील व शिस्त व सक्षम व्यवस्थापन सातत्याने राखण्यासाठी जबाबदार असतील प्राथमिक आरोग्य केंद्राना अचानक भेटी देवून कामकाजाची पाहजी व तपासणी करुन आढावा घेतील. दिलेल्या भेटीचा व केलेल्या कार्यवाहीचा तपासणी अहवाल आवश्यक चाटल्यास वरिष्ठ अधिका-यांना माहिती व योग्य त्या कार्यवाहीसाठी सादर करतील, जिल्हा आरोग्य कार्यालयातील विविध उपविभागांना भेटी देवून तपासणी करतील. जिल्हा स्तरावर व तालुका स्तरावर अधिकारी व कर्मचा-यांच्या आढावा बैठका घेवुन सुचना व गार्गदर्शन करतील.
२) अतिरिक्त जिल्हा आरोग्य अधिकारी (कुटुंब कल्याण)
संपूर्ण जिल्हयातील कुटूंब कल्याण कार्यक्रमाची प्रभावी अंमलबाजवणी करण्यासाठी जबाबदार राहतील. त्यांना सुपूर्त केलेल्या तालुक्यांमध्ये संपर्क अधिकारी म्हणून प्राथमिक आरोग्य केंद्राना नियमित भेटी देवून तेथील कामकाजात सुधारणा घडवून आणतील. या तालुक्यांमधील वैद्यकिय अधिका-यांची कामाची तपासणी, दैनंदिनी मंजूरी किरकोळ रजा इत्यादी कामे पाहतील विविध राष्ट्रीय आरोग्य कार्यक्रमांची उदिष्ट पुर्ती होणेसाठी शिबीरांचे नोहिमांचे अभियांनांचे आयोजन करतील. या व्यतिरिक्त जिल्हा आरोग्य अधिकारी यांनी दिलेल्या सूचनां प्रमाणे कामकाज करतील.
३) अतिरिक्त जिल्हा आरोग्य अधिकारी (साथरोग)
संपूर्ण जिल्हयातील साथरोग नियंत्रण कार्यक्रमाची प्रभावी अंमलबाजवणी करण्यासाठी जबाबदार राहतील. त्यांना संपर्त केलेल्या तालुक्यांमध्ये संपर्क अधिकारी म्हणून प्राथमिक आरोग्य केंद्राना नियमित भेटी देवून तेथील कामकाजात सुधारणा घडवून आणतील. या तालुक्यांमधील वैद्यकिय अधिका-यांची कामाची तपासणी, दैनंदिनी मंजुरी किरकोळ रजा इत्यादी कामे पाहतील साथ उद्रेकांच्या ठिकाणी भेटी देबूत साथ उदभवांची कारणमिकीसा जाणून घेवून आवश्यक त्या प्रतिबंधक उपाययोजनांची वैद्यकिय अधिका-या मार्फत तसेच विविध विभागांचे सहास्वयं घेवून प्रतिबंधात्मक उपाययोजना करतील. विविध राष्ट्रीय आरोग्य कार्यक्रमांची उदिष्ट पुर्ती होणेसाठी शिबीरांचे / मोहिमांचे अभियांनांचे आयोजन करतील. या व्यतिरिक्त जिल्हा आरोग्य अधिकारी यांनी दिलेल्या सूचनां प्रमाणे कामकाज करतील. गलगंड नियंत्रण कार्यक्रम, आदर्श गांव योजना, नवसंजवनी योजना तक्रार निवारण कक्ष, ग्राहक संरक्षण कक्ष, विविध प्रयोजनार्थ नाहरकत प्रमाणपत्रे इत्यादी विभागाचे कामकाज पाहतील.
४) जिल्हा प्रजनन आणि बाल आरोग्य अधिकारी (मा.बा.स)
प्रजनन व बाल आरोग्य कार्यक्रम, लहरीकरण कार्यक्रम, एकात्मीक बाल विकास कार्यक्रम, शालेय आरोग्य तपासणी, आश्रम शाळा तपासणी एएफपी सर्व्हलंस पल्स पोलिओ लसीकरण, माता व बाल मृत्यू बाबत सर्वेक्षण व सनियंत्रण, शित्तसावळी तपासणी, लससाठा मागणी व पुरवठा, लसीद्वारे टाळता येणारे आजारांचे सर्वेक्षण व सर्नियत्रण आरोग्य सेवा सत्रांचे नियोजन व आयोजन लसीकरणांनंतरची गुंतागुंत इत्यादी कामकाजाची जबाबदारी पार पाडतील. त्यांना देण्यात आलेल्या तालुक्यांमधील प्राथमिक आरोग्य केंद्राना, पंचायत समित्यांना, उपकेंद्राना भेटी देवुन कामकाजाचा आढाव घेतील, मार्गदर्शक सुचना देतील संबधीत तालुकयातील वैद्यकिय अधिकारी यांच्या कामकाजाची तपासणी करुनन दैनंदिनी व किरकोळ रजा मंजुर करतील.
५) प्रशासन अधिकारी–
आरोग्य विभागांच्या प्रशासकीय बाबींचे प्रमुख व आहरण ब संवितरण अधिकारी असतील. जिल्हा आरोग्य अधिकारी यांच्या नियंत्रणा खालील अस्थापनेचे वेतन व अन्य देयकांवर स्वाक्ष-ग्रा करतील. लेखापरिक्षण विभागाच्या विविध लेखापरिक्षण अहवाल व आक्षेपांना उत्तर देतील. जिल्हा आरोग्य कार्यालयाच्या सर्व प्रकारचा पत्रव्यवहार निकाली काढण्यास जबाबदार असतील. आरोग्य विभागाचा अर्थ संकल्प, अनुदान व होगा या खर्चावर लक्ष ठेवतील. जिल्हा आरोग्य अधिकारी यांनी दिलेल्या आदेशांचे पालन करतील.
६) जिल्हा विस्तार व माध्यम अधिकारी
विविध राष्ट्रीय इतर आरोग्य कार्यक्रमाची प्रभावी अंमलबजावणी होणेसाठी सर्व स्तरावर माहिती शिक्षण व प्रसिद्धी या बाबत सुसंवाद साधुन समन्वय घडवतील. यासाठी लागणारे प्रचार साहित्य सामुग्री वेळोवेळी आवश्यकते नुसार विविध ठिकाणी उपलब्ध करुन देतील, विविध शिबीरांमध्ये आरोग्य शिक्षण साहीत्य प्रदर्शीत करतील. दृकश्राव्य साहीत्यांची मागणी पुरवठा व विनियोग या बाबत पाठपुरावा करतील. वृत्त पत्रातील विविध आरोग्य विषयक बातम्या तक्रारी, तक्रारी निवारणा बाबत संबधीतांना सुचना व पाठपुरावा हे कामकाज पाहतील. विविध मोहिमा अभियान शिबीरे या साठी प्रचार कार्य करतील. प्राथमिक आरोग्य केंद्राना आयईसी कार्यक्रमा बाबत जिल्हा आरोग्य अधिकारी यांच्या मार्गदर्शनानुसार सुचना देतील. त्यांचे कामकाजाचा नासीक अहवाल वरिष्ठांना दरमहा सादर करतील. जिल्हा आरोग्य अधिकारी यांनी दिलेल्या सुचनांचे पालन करतील
७) सांख्यिकी अधिकारी वर्ग २
जिल्ह्यातील प्रत्येक तालुक्यातील जन्ममृत्यू बाबतचे उतारे या बाबतचा अहवाल दरमहा जिल्हा आरोग्य अधिकारी बाचे स्वाक्षरीने वरिष्ठांना सादर करतील. जिल्हयातील विविध दर उदा. जन्मदर, मृत्यूदर, अर्भकमृत्यूदर, माता मृत्यू, बालमृत्यूदर इत्यादी उपलब्ध करुन देतील, जिल्हयातील सर्व आरोग्य कार्यक्रमांचे माहिती व्यवस्थापन पद्धती अहवालांचे सनियंत्रण ठेवुन उदिष्टपुर्ती बाबत जिल्हा आरोग्य अधिकारी यांना माहिती सादर करतील. सांख्यकी पर्यवेक्षक, व सांख्यिकी अन्वेषक यांना मार्गदर्शक सूचना देतील व त्यांचे कामाचे पर्यवेक्षण करुन त्यांचे वर नियंत्रण ठेवतील. जिल्हा आरोग्य अधिकारी यांनी दिलेल्या सूचनांचे पालन करतील.
८) तालुका आरोग्य अधिकारी
तालुका आरोग्य अधिकारी हे तालुका आरोग्य विभागाचे प्रमुख असतील तालुक्यतील प्राथमिक आरोग्य केंद्र व उपक्रेद पांना अचानक भेटी देवून कामकाज पहाणे तपासणी करुन आढावा घेणे. केलेल्या कार्यवाहीचा अहवाल आवश्यक असल्यास वरिष्ठांना सादर करतील. प्रा आ केदातील आरोग्य कर्मचा, यांना १ ते ११ प्रदान केलेल्या अधिकाराचा वापर करणे. बाजगी रुग्णांलयांचे नोंदणी प्रस्ताब तपासून सादर करणे.
९) वैद्यकिय अधिकारी वर्ग १ / २ (अ आणि ब)
प्राथमिक आरोग्य केंद्रातर्गत असणा-या गावांतील संपूर्ण लोकसंख्येस आरोग्य सुविधा स्वत व त्यांचे अधिनस्त असलेल्या कर्मचा-या मार्फत वेळोवेळी सातत्याने पुरवतील. प्राथमिक आरोग्य केंद्रातील प्रशासकीय व तांत्रीक वादींवर नियंत्रण ठेवतील. वरिष्ठांकडुन प्राप्त झालेल्या आदेश व सुचनांचे पालन करतील. प्राथमिक आरोग्य केंद्राचा परिसर व अंतर्गत स्वच्छता राखणे, पूर्णवेळ दवाखाना उधडा ठेवणे सर्पदंश, स्वानदंश वरील उपचार तत्परतेने करणे, तातडीच्या रुग्णांना वेळेत योग्य औषधोपचार करून आबश्यकतेनुसार संदर्भ सेवा देणे, अधिनिस्त कर्मचा-यांना मार्गदर्शन करून त्यांचे कामात वृध्दी करून घेणे, स्वतः मुख्यालयी राहणे, प्राथमिक आरोग्य केंद, पंचायत समिती, जिल्हा कार्यालय येथे आढावा सभांसाठी हजर राहणे उपचारार्थ लागणारा औषधी साठा इंजेक्याने गोळ्या मागणी करणे. प्राथमिक आरोग्य केंद्राचा कारभार सुरळीत व बिना तक्रार चालविणे, इत्यादीची नियमित अंमलबजावणी करणे, ही वैद्यकिय अधिका-यांची जबाबदारी राहील. उपकेंद्राना व लेथील आरोग्य सेवा सत्रांना नियमित उपस्थीत राहुन लाभार्थीची तपासणी करणे, शालेय विद्यार्थ्याची तपासणी करणे. शिबीरांचे आयोजन करणे, मासीक कामकाजाचा आढावा घेवुन दप्तराची तपासणी करणे. एकत्रीत अहवाल वरिष्ठांना सादर करणे, विविध विभागांचा समन्वय साधुन आरोग्य कार्यक्रम जनमानसात माहित करुन देणे, साथग्रस्त भागात प्रतिबंधात्मक व उपचारात्मक उपाययोजना करणे इत्यादी कर्तव्य वैद्यकिय अधिकारी यांचे राहतील.
१०) वैद्यकिय अधिकारी वर्ग १
प्राथमिक आरोग्य केंद्रातर्गत असणा-या गावांतील संपूर्ण लोकसंख्येस आरोग्य सुविधा स्वत व त्यांचे अधिनस्त असलेल्या कर्मचा-या मार्फत बेळोवेळी सातत्याने पुरवतील. प्राथमिक आरोग्य केंद्रातील प्रशासकीय व तांत्रीक बाबीवर नियंत्रण ठेवतील, वरिष्ठांकडुन प्राप्त झालेल्या आदेश व सुचनांचे पालन करतील. प्राथनिक आरोग्य केंद्राचा परिसर व अंतर्गत स्वच्छता राखणे, पूर्णवेळ दवाखाना उघडा ठेवणे सर्पदंश, श्वानदंश वरील उपचार तत्परतेने करणे, तातडीच्या रुग्णांना बेळेत योग्य औषधोपचार करुन आवश्यकतेनुसार संदर्भ सेवा देणे, अधिनिस्त कर्मचा-यांना मार्गदर्शन करून त्यांचे कामात वृध्दी करुन घेणे, स्वतः मुख्यालयी राहणे, प्राथमिक आरोग्य केंद, पंचायत समिती, जिल्हा कार्यालय येथे आढावा सभांसाठी हजर राहणे उपचारार्थ लागणारा औषधी साठा इंजेक्शने गोळया मागणी करणे प्राथमिक आरोग्य केंद्राचा कारभार सुरळीत व विना तकार चालविणे, इत्यादीची नियमित अंमलबजावणी करणे ही वैद्यकिय अधिका-यांची जबाबदारी राहील. उपकेंद्राना व तेथील आरोग्य सेवा सत्रांना नियमित उपस्थीत राहुन लाभार्थीची तपासणी करणे. शालेय विद्यार्थ्याची तपासणी करणे. शिबीरांचे आयोजन करणे, मासीक कामकाजाचा आढावा घेवून दप्तराची तपासणी करणे. एकत्रीत अहवाल वरिष्ठांना सादर करणे, विविध विभागांचा समन्वय साधून आरोग्य कार्यक्रम जनमानसात माहित करुन देणे, साथग्रस्त भागात प्रतिबंधात्मक व उपचारात्मक उपाययोजना करणे इत्यादी कर्तव्य वैद्यकिय अधिकारी यांचे राहतील.
११) विस्तार अधिकारी (आ) आरोग्य पर्यवेक्षक
विस्तार अधिकारी/आरोग्य पर्यवेक्षक, हे पद पंचायत समितीस्तरावर १९८० मध्ये निर्माण झाले आहे. तालुकास्तरावरुन कार्यक्षेतात राबविणेत येणा-या सर्व आरोग्य कार्यकमांचा आढावा घेतात व मार्गदर्शन करतात. त्यांच्या जबाबदा-या खालील प्रमाणे-सर्व आरोग्य कार्यक्रमाविषयी माहितीचे अहवाल व नोंदवहया संकलन करुन अदबादत ठेवणे. प्रा.आ. केंद्र व उपकेंद्र यांचेशी समन्वय राखणे प्रशिक्षण कार्यात मदत करणे सर्व आरोग्य कार्यक्रमांमध्ये सक्रीय सहभाग घेवून कार्यक्रमांचे नियोजन अंमलबजावणी, सनियंत्रण, मुल्यमापन तालुकास्तरावर ठेवणे. निरनिराळया विभागांचा व संस्थांचा सहभाग घेणे, पल्स पोलिओ, कुटुंब कल्याण, कौटुंबिक आरोग्य जागृती अभियान इत्यादी कामे यशस्वीपणे राबविणे. ग्राम पंचायत पातळीवर पाणी शुध्दीकरणाबाबत माहिती देवून मार्गदर्शन करणे, जन्म मृत्यु व इतर जिवणविषयक आकडेवारीची नोंद घेवून त्याचा उपयोग करून घेणे, अंगणवाडी, बालवाडी, ग्रामपंचायत भेटी दणे वरीष्ठांना अहवाल सादर करणे.
१२) आरोग्य सहाय्यक (महिला)
ग्रामीण विभागामध्ये एकूण १५००० लोकसंख्येसाठी आणि आदिवासी भागामध्ये १०००० लोकसंख्येसाठी किमान २ उपकेंद्र कार्यरत असून आरोग्य सहाय्बीकेला कामाचे पर्यवेक्षण आणि नियंत्रण करावे लागते, त्यांच्या जबाबदरा-या खालील प्रमाणे-आरोग्य सेविकेला मार्गदर्शन करणे, कामाचे पर्यवेक्षण करणे, तिचे कौशल्य व ज्ञान वृध्दींगत करणे, उपकेंद्रांना भेटी देवून वैनंदिन कामाची पहाणी करणे, छुटींची पुर्तता करून घेण्ये कामाची पडताळणी व अहवाल वरीष्ठांना सादर करणे, पर्यवेक्षिकीय क्षेत भेटी देणे, सभेस उपस्थित राहून मार्गदर्शन करणे, गर्भवती स्त्रीयांची व बालकांची आरोग्य सेवा सवात तपासणी करणे गटस्तरावरील सभांना उपस्थित राहाणे, धडक मोहिमांमध्ये सहभागी होणे, उपकेंद्रांतील औषधे व साहीत्य पुरवठा करण्यास मदत करणे, नोंदवही व अहवाल अदयावत ठेवणेसाठी मार्गदर्शन करणे, दाबीचे प्रशिक्षण आयोजन करणे, वैदयकीय अधिका-यांना मदत करणे, सर्व आरोग्य कार्यक्रमांत सहभागी होउन कामाचा मासिक अहवाल वरीष्ठांना सादर करणे. वैदयकीय अधिकारी यांनी दिलेल्या संचनांचे पालन करणे.
१३) आरोग्य सहाय्यक (पुरुष)
पुरुष आरोग्य सहाय्यकाने एकूण २०००० लोकसंख्येला सेवा देणे अपेक्षित आहे. ४ उपकेंद्राचे आरोग्य कर्मचारी पुरुष यांचे पर्यवेक्षण करणे बंधनकारक आहे. आरोग्य कर्मचा-याच्या कामाचे पर्यवेक्षण करुन मार्गदर्शन करणे त्यास लागणा-या साहीत्य सामुग्रीचे व्यवस्थापन करुन पुरवठा करणे, विविध पातळीवर सांधीककार्य हाती घेवुन सहभाग घेणे आरोग्य कार्यक्रमाचे अहवाल व नोंदी ठेवुन वैद्यकिय अधिकारी यांना सादर करणे. राष्ट्रीय आरोग्य कार्यक्रम हिवताप प्रतिरोध, साथरोग नियंत्रण अंधत्व निवाराण, कुष्ठरोग, क्षयरोग, प्रजनन व बाल आरोग्य, क्षारसंजीवनी उपचार शालेय आरोग्य, कुटूंब कल्याण आरोग्य शिक्षण, लैगीक शिक्षण, जीवन विषयक आकडेवारी, परिसर स्वच्छता, आयोडीन न्यूनता विकार कार्यक्रम अंगणवाडी भेट इत्यादी कार्यक्रमांमध्ये सक्रीय सहभाग घेवुन कार्यक्रमांची अंमलबजावणी करणे.
१४) बहुउद्देशीय आरोग्य सेवक (पुरुष)
प्रत्येक ५००० लोकसंख्ये करीता एक उपकेंद्र व तेथे एक आरोग्य सेवक व एक आरोग्य सेवीका नियुक्त करुन त्यांच्या कार्यक्षेत्रातील प्रत्येक घरी १५ दिवसात एक भेट देणे आवश्यक आहे. हिवताप प्रतिरोध कार्यक्रमांतर्गत रक्त नमुने घेवुन गृहीत उपचार देणे, किटकनाशकांची फवारणी देखरेख डासोत्पती स्थाने प्लोधुन गप्पी मासे सोडणे, साथरोग नियंत्रणांतर्गत रुग्ण सर्वेक्षण, रोगप्रतिबंधक उपाययोजना करणे, पाणी, टीसीएल, थुकी, मीठ नमुने नियमितपणे तपासणीस पाठविणे. संशयीत कुष्ठरोगी / क्षयरोगी शोधणे व उपचाराखाली आणने. परिसर स्वच्छता अंतर्गत शोष खड्डा, परसबाग, सुरक्षीत संडास पाणी शुद्धीकरणाची खात्री करणे, इत्यादी बाबत ग्रामपंचायतीस पाठपुरावा करणे. कार्यक्षेत्रातील जन्ममृत्यू विवाह, उपजतमृत्यू नोंदी बायत जनजागृती करून ग्रामपंचायतीस नोंदी करणेस पाठपुरावा करणे, मोतीबिंदू रुग्ण शोधणे. कुटुंब कल्याण कार्यक्रमांतर्गत जोडप्यांना सल्ला व मार्गदर्शन इत्यादी बाबत दैनंदीन कामकाज करणे, व केलेल्या कामाच्या नोदी नियमित ठेवुन त्याचा अहवाल वैद्यकीय अधिकारी यांना सादर करणे
१५) बहुउद्देशीय आरोग्य सेवक (महिला)
प्रजनन व बाल आरोग्य कार्यक्रमांतर्गत प्रसुतपूर्व, प्रसुती अंतर्गत, व प्रसूती पश्चात सेवा देणे, जोखमीचे बांळतपणात नातेस व नवजात अर्भकास आवश्यकते नुसार संदर्भ सेवेसाठी मदत व पाठ पुरावा करणे. नियमित आरोग्य सेवा सत्राद्वारे सर्व प्रकारच्या आरोग्य सुविधा माता व बालकांना उपलब्ध करुन देणे शालेय पूर्व मुलांमध्ये कुपोषणाचे रुग्ण शोधून अशा मुलांना पुरक आहार, वैद्यकिय मदत व संदर्भ सेवा देणे, लसीकरण व जीवनसत्व अ च्या मात्रा देणे, कुटूंब कल्याण कार्यक्रमांतर्गत जननक्षम जोडपी सर्वेक्षण करणे. लाभार्थीच्या यादया नुसार पाळणा लांबविणे, पाळणा थांबविणे बाबत सल्ला मार्गदर्शन करुन मतपरीवर्तन करणे. लोक सहभाग घेणे. दाबींची यादी करुन प्रसूती बाबत मार्गदर्शन करणे साथरोगाचे सर्वेक्षण करणे, क्षयरोग, कुष्ठरोग उपचारात सहभाग घेणे. जन्ममृत्यू नोंदी कळविण्यास मदत करणे, या बाबत जागृती करणे, किरकोळ आजारावर प्रथमोपचार करणे. व पुढील उपचारास पाठविणे सांघीक कार्यात भाग घेणे, वरील सर्व कामाच्या नोंदी ठेवून अहवाल वैद्यकिय अधिका-यांना सादर करणे, अंगणवाडीला भेट देवून कुपोषीत मुलांचे व मातेच्या आहारा बाबत आरोग्य शिक्षण देणे.
१६) औषध निर्माण अधिकारी
प्राथमिक आरोग्य केंद्रात बाह्य रुग्ण नोंदवहीत रुग्णांच्या नोंदी करून केस पेपर रुग्णांना देणे. सुचविलेल्या औषधोपचारानुसार गोळया औषधे देणे. दररोज खर्च झालेल्या औषधांच्या नोंदी ठेवणे, साठा नोंदवह्या अदयावत करणे आवश्यक असणारा औषधीसाठा मागणी करणे, औषधांच्या मुदतबाहय तारखेनुसार मांडणी व वापर प्राधान्याने करणे. क्षयरोग, कुष्ठरोग, हिवताप निदाना करीता व उपचारा करीता आवश्यक औषधीसाठा व साहीत्य उपकरणे उपलब्ध करून घेणे व सहभाग घेणे सर्पदंश, श्वानदंश या वरील लसी भागविणे, आजार निहाय रुग्णांचे मासीक विविरण करुन नियमित गोषवारा काढणे, वरील सर्व केलेल्या कामाचे अहवाल वैद्यकीय अधिका-यांना सादर करुन त्यांचे मार्फत वरीष्ठ कार्यालयास पाठविणे, वैद्यकिय अधिका-यांनी दिलेल्या सुचनांचे पालन करणे.
१७) प्रयोगशाळा तंत्रज्ञ
या संवर्गातील कर्मचा-यांची फक्त आदीबासी व दुर्गम भागातील प्राथमिक आरोग्य केंद्रामध्ये नेमणूक करण्यात आलेली आहे. प्रयोगशाळा चाचणीद्वारे तातडीने रोगनिदान होवुन वेळीच उपचार करणे सुलभ व्हावे यासाठी खालील कर्तव्ये प्रयोगशाळा तंत्रज्ञानी पार पाडणे आवश्यक आहे. आलेल्या रक्त, मुकी, लघवी च्या विविध चाचण्या करणे. या बाबतच्या नोंदी ठेवणे, तपासणी साठी आवश्यक असणारी रसायने, उपकरणे साहीत्य सामुग्री मागणी करुन उपलब्ध ठेवणे, चाचण्यांचे निष्कर्ष वेळेत तयार करुन वैद्यकिय अधिका-यांना देणे. केलेल्या कामांचा अहवाल बरिष्ठांना सादर करणे, वैद्यकीय अधिका-यांनी दिलेल्या सूचनांचे पालन करणे
१८) शितयंत्र तंत्रज्ञ
जिल्हा स्तरावरील आरोग्य विभागातील सर्व व प्राथमिक आरोग्य केंद्र स्तरावरील शित्तसाखळी उपकरणे, सातत्याने सुस्थितीत कार्यरत राहतील यासाठी वेळोवेळी पाहणी व तपासणी करणे. या बाबत आढावा घेणे आवश्यक तेथे स्वतः भेट देवून दुरुस्ती करणे. व सुधारण घडविणे. उपकरणांची आवश्यकता व उपलब्धता या बाबत सनियंत्रण ठेवणे, उपकरणांमधील तपमानाची नोदीची माहीती घेणे व शितसाखळी अबाधीत राखपे केलेल्या कामाच्या नोंदी ठेवून जिल्हा आरोग्य अधिकारी यांना अहवाल सादर करणे. व त्यांनी दिलेल्या सुचनांचे पालन करणे.
१९) सफाईगार
प्राथमिक आरोग्य केंद्रातर्गत व बाहय परिसराची स्वच्छता करणे. शौचालय, प्रसाधन गृह यांची स्वच्छता दररोज करून स्वच्छ ठेवणे. प्राथमिक आरोग्य केंद्रातील टाकावू निरुपयोगी केरकच-यांची योग्य विल्हेवाट लावणे. वैद्यकीय अधिकारी व परिचारांना सर्व कामात मदत करणे. रुग्णांना संडास व लघवीसाठी भांडे देणे व स्वच्छ करणे.